Ölçüm doğruluğunu sağlamak için standart bir uygulama olarak kalibrasyon, uzun zamandır endüstriyel yaşamın ayrılmaz bir parçası olmuştur. İlk kez 18. yüzyılın sonlarında belgelenen kalibrasyon, gelişimini sürdürerek kalite kontrolün ve endüstriyel tesislerin sorunsuz işleyişinin önemli bir bileşeni haline gelmiştir. Ölçüm cihazlarının kalibrasyonu ile ilgili en önemli noktalar aşağıda açıklanmıştır.
Kalibrasyon, bir ölçüm cihazının ölçüm doğruluğunun kontrol edildiği bir süreçtir. Bu işlem, kalibre edilecek cihazın ölçtüğü değerlerin, doğruluğu önceden bilinen bir standart ya da referans cihaz ile karşılaştırılmasıyla gerçekleştirilir. Kalibrasyonun amacı, test edilen cihazın tekrarlanabilir ve doğru sonuçlar vermesini sağlamaktır.
Ölçüm cihazlarının doğruluk ve güvenilirliklerinin uzun süre korunabilmesi için kalibrasyon yapılması gerekir. Zamanla aşınma, çevresel etkiler veya diğer faktörler nedeniyle cihazların ölçüm doğruluğu bozulabilir.
Ayrıca, ölçüm ekipmanlarının kalibrasyonu, güvenlik standartlarına uyumu sağlamak açısından kritik öneme sahiptir. Bu durum, özellikle medikal teknoloji veya uzay endüstrisi gibi kritik alanlarda geçerlidir; çünkü yanlış ölçümler ciddi güvenlik risklerine yol açabilir. Ayrıca, araştırma ve geliştirme çalışmalarında veri bütünlüğü ve güvenilirliğin sağlanması için kalibrasyon gereklidir.
Kalibrasyon, ölçüm cihazı kullanıcılarının yasal düzenlemelere ve sektör standartlarına uymasına yardımcı olur ve hatalı ölçümlerden kaynaklanabilecek üretim hatalarının önüne geçer.
Düzenli aralıklarla kalibrasyonu yapılması gereken çok sayıda ölçüm ekipmanı bulunmaktadır. Bunlar arasında termometreler, RTD sıcaklık probu, termokupllar, basınç göstergeleri, basınç ölçüm cihazları, debimetreler, lineer enkoderler, elektrik ölçüm cihazları ve diğer birçok test cihazı yer alır. Temelde, endüstriyel, bilimsel veya medikal uygulamalarda hassas ölçümler için kullanılan her cihazın düzenli kalibrasyonu gereklidir.
Ölçüm ekipmanlarının kalibrasyonu, hem dışarıdan hizmet veren test ve kalibrasyon laboratuvarları tarafından hem de şirket içindeki ilgili departmanlarca gerçekleştirilebilir. Bu esneklik, firmaların kendi ihtiyaçları ve kaynaklarına göre ölçüm cihazlarının kalibrasyonu için en uygun yöntemi seçmelerine olanak tanır.
Kalibrasyonlar, ilgili ölçülen büyüklüğe veya ölçüm ekipmanına göre sınıflandırılabilir. Yaygın olarak kullanılan terimler arasında sıcaklık kalibrasyonları, basınç kalibrasyonları ve nem kalibrasyonları yer alır. Ölçülen büyüklüğe ve kullanılan ölçüm cihazına bağlı olarak farklı kalibrasyon prosedürleri ve referans standartları uygulanır.
Kalibrasyon sıklığı, ölçüm cihazının türüne, kullanım amacına, sektörün özel gereksinimlerine ve çevresel etkilere bağlı olarak değişiklik gösterebilir. Önemli kriterler arasında üretici tavsiyeleri, kullanım yoğunluğu, yasal düzenlemeler ve geçmiş performans verileri yer alır. Birçok firma yıllık kalibrasyonu tercih etmektedir. Her durumda, kalibrasyon sıklığına ilişkin kararın dikkatlice belgelenmesi ve düzenli olarak gözden geçirilmesi, uygunluğun devamının sağlanması açısından önemlidir.
Ölçüm toleransları, belirli bir değerin ölçümünde kabul edilebilir hata aralığını veya izin verilen sapma sınırlarını tanımlar. Bu toleranslar, üretim süreçleri ve hassasiyetin önemli olduğu diğer uygulamalarda kalite kontrolün kritik bir parçasıdır. Ölçüm toleranslarının tanımı, ilgili gereksinimler ile belirlenmiş üst ve alt limit değerlerini kapsar.
Birçok sektörde, ISO veya DIN gibi standartlarda tanımlanmış standart toleranslar bulunur. Bu standartlar, farklı sektörler ve uygulamalar arasında toleransların iletişimini ve standartlaşmasını kolaylaştırır.
Kalibrasyon için ölçüm noktalarının sayısı ve seçimi; ölçüm cihazının türü, kullanım amacı, uygulamanın özel gereksinimleri ve geçerli sektör standartları gibi çeşitli faktörlere bağlıdır. Ancak prensip olarak, kalibrasyonu yapılacak cihazın tüm çalışma aralığının kapsanması gerekir; böylece alt ve üst ölçüm noktaları da belirlenmiş olur. Ölçüm noktalarının tanımlanmasında etkili olan diğer faktörler şunlardır:
Doğruluk gereksinimleri: Yüksek doğruluk talep edilen uygulamalarda, hassas kalibrasyon sağlamak için ölçüm aralığı boyunca birden fazla ölçüm noktası dağıtılmalıdır.
Kritik noktalar: Bazı uygulamalarda, belirli ölçüm aralıkları diğerlerine göre daha kritik olabilir. Böyle durumlarda, bu kritik noktalar kalibrasyonda göz önünde bulundurulmalıdır.
Tavsiyeler ve standartlar: Birçok sektörde kalibrasyon için kaç ve hangi ölçüm noktalarının kullanılacağına dair spesifik standartlar veya rehberler bulunur. Uygunluk ve kaliteyi sağlamak için bu standartlara uyulmalıdır.
Geçmiş veriler: Cihazın önceki performans verileri, tolerans sınırlarının dışına çıkma eğiliminde olduğu noktaları gösterebilir ve bu da ölçüm noktalarının seçilmesinde yardımcı olabilir.
Bu karmaşıklık nedeniyle, kalibrasyonun özel gereksinimlere ve standartlara uygunluğunu sağlamak için çoğu durumda akredite bir laboratuvarla iletişime geçmek önerilir.
Akredite kalibrasyonda, resmi bir akreditasyon kuruluşu tarafından tanınan bir laboratuvar, ölçüm cihazlarının kalibrasyonunu gerçekleştirir. Bu tür kalibrasyon, uluslararası geçerliliğe sahip belirli standartlar ve normlara uygun olarak yapılır. Örneğin Almanya’da kalibrasyon laboratuvarları, Deutsche Akkreditierungsstelle (DAkkS) tarafından akredite edilir.
Kalibrasyon sertifikası, kalibre edilen ölçüm cihazının sonuçlarını içeren bir belgedir. Ölçüm cihazının doğruluk ve güvenilirlik açısından kontrol edildiğine dair kanıt niteliği taşır. Sertifikada genellikle kalibrasyonu yapan laboratuvarın adı ve adresi, kalibrasyonun yapıldığı tarih ve saat, kalibrasyon öncesi ve sonrası ölçüm değerleri, ilgili ölçüm belirsizliği bilgileri, kalibrasyon noktaları ve diğer önemli detaylar yer alır. Kalibrasyon sertifikası, kalibrasyonun ulusal/uluslararası standartlara izlenebilirliğini kanıtlamak ve kalite güvencesini sağlamak için önemli bir belgedir.
Örnek kalibrasyon sertifikası DAkkS, sayfa 1
Örnek kalibrasyon sertifikası DAkkS, sayfa 2
İzlenebilir kalibrasyon, kalibre edilen cihazın ölçüm sonuçlarının, kesintisiz bir karşılaştırma zinciri aracılığıyla tanınmış ulusal veya uluslararası bir standarda kadar takip edilebilmesini sağlar. Bu zincirdeki her bir unsurun izlenebilir olması, tüm zincirin doğruluk ve güvenilirliğinin sağlanması için gereklidir. Genel olarak, izlenebilir kalibrasyonlar DAkkS kalibrasyon laboratuvarları tarafından gerçekleştirilir; bu nedenle DAkkS kalibrasyon sertifikası, ölçülen büyüklüklerin izlenebilirliğini kanıtlar.
Kalibrasyon ve ayar, ölçüm cihazlarıyla ilgili birbirine bağlı ancak farklı süreçlerdir. Kalibrasyon, bir ölçüm cihazının ne kadar doğru ölçüm yaptığına ilişkin belirlemeyi içeren bir süreçtir. Ayar ise, ölçüm cihazının doğruluğunu artırmaya yönelik yapılan bir işlemdir. Pratikte, bu iki süreç genellikle birlikte yürütülür: Önce cihaz kalibre edilerek doğruluğu belirlenir, gerekirse ölçüm doğruluğunu artırmak için ayar yapılır.
Kalibrasyon ve resmi doğrulama, ölçüm cihazlarının doğruluğuyla ilgili olmaları nedeniyle sıkça karıştırılan iki farklı süreçtir. Ancak benzerliklerine rağmen, amaçları ve hukuki anlamları farklıdır. Kalibrasyon, kalibre edilen cihazın ölçüm doğruluğunu kontrol etmek ve belgelemek için kullanılırken; resmi doğrulama, bir ölçüm cihazının devlet düzenlemelerine uygunluğunu teyit eden yasal bir işlemdir. Kalibrasyonlar akredite laboratuvarlar veya şirket içi birimler tarafından yapılabilirken, resmi doğrulamalar devlet tarafından yetkilendirilmiş kurumlar veya merciler tarafından gerçekleştirilir.
